 |
| Foto: Predrag Trokicić, Peščanik |
Vjekoslav Perica, tekst za Peščanik.net, 9.9.2021.
Ratne 1943. u Rusiji dogodila se historijska prekretnica čiji svi aspekti nisu jednako poznati. Zna se za vojna čudesa Staljingradske bitke ali ne i da je s Borodinskom imala zajedničko i nešto poput one litije s ikonom Bogorodice koja vijuga između rovova, kao u onoj sceni Bondarčukove filmske verzije Tolstojevog epa. Britanski historik Eric Hobsbawm drznuo se konstatirati da bi poslije Staljingrada Rusi sami, bez zapadnih saveznika dokrajčili Hitlera, iako se svima činilo da su iscrpljeni i na rubu sloma. Ali blizu kolapsa nisu bili Rusi nego Nijemci. Baš takvim, iscrpljenim, slomljenim i smrznutim na ruskoj zimi vidi ih njemački band Rammstein u Ohne dich – Stalingrad.
Odakle Rusiji, nakon više od 20 godina boljševičkog terora i 20 milijuna žrtava Drugog svjetskog rata, ta nova energija koja će ju pokrenuti da se neće zaustaviti dok oni mladi sovjetski vojnici, poput američkih marinaca s Iwo Jime, ne postave crveni barjak na vrh zagrade Reichstaga u Berlinu? Za bolje poznavaoce povijesti Rusije, staljingradsko vojno čudo bilo je manje čudesno od promjena u društvenom i vjerskom životu koje su uslijedile te ratne godine. Naime, 1943. u Moskvi i drugim gradovima diljem Rusije, prvi put nakon dvadeset godina represije, terora i nametanja državnog ateizma, zazvonila su zvona i otvorene su pravoslavne crkve. Održane su liturgije i sastali se arhijereji Ruske pravoslavne crkve da izaberu patrijarha. U obranu domovine pozvani su svi. Kominterna je raspuštena, Internacionala nije više nacionalna himna, Rusija gleda sebe a ne svjetsku revoluciju. Pjevaju se narodne i patriotske ruske pjesme. Вели́кая Оте́чественная война́, Veliki domovinski rat, sakraliziran je, o čemu govori himna Aleksandra Vasiljeviča Aleksandrova, Свяще́нная война́.
Štogod da je tada post-boljševička elita dumala, Staljin sam donosi odluku o vjerskoj renesansi i sastaje se s preživjelim arhijerejima. Tko bi poznavao bolje rusku pravoslavnu slavensku dušu od jednog etno-manjinca, Gruzijca Džugašvilija! Kao i Kutuzov kad je kleknuo uz onu borodinsku litiju iz 1812, bivši pravoslavni bogoslov Josif Visarionovič, znao je kako u Velikom domovinskom ratu crpiti energiju iz ruskoga nacionalizma preko pravoslavlja. Rusko-pravoslavni nacionalizam, kao i srpsko svetosavlje, udžbeničke su lekcije iz religijskog nacionalizma.
Religijski nacionalizam je teorijsko analitički koncept uveden na Zapadu u pokušajima razumijevanja globalnog zaleta religije od 1970-ih do danas. Odnosi se uglavnom na studije sukoba poput onih u Indiji i na Srednjem istoku. Koncept je postao fleksibilniji kad su se priznale zablude teorije sekularizacije i desekularizaciju svijeta, a teoriji o sukobu civilizacija Samuela P. Huntingtona dalo pravo na drugo čitanje. Danas je religijski nacionalizam jedna od glavnih analitičkih perspektiva u studijima nacionalizma. U njoj pravoslavlje nije nepoznanica ali je zapostavljeno. Iako se, od cara Konstantina do danas, pravoslavlje u smislu crkvene podređenosti kultu države nije bitno promijenilo, pa mu je princip sekularnosti i laicizma vlasti stran koliko i islamu ili judaizmu. Samo je u moderno vrijeme kult cara zamijenjen kultom naroda i nacije, što se uglavnom svodi na etnos spojen s religijskim monopolom. Tu nije bilo ni Reformacije, ni modernizacijskih crkvenih sabora, ni građanskih zapadnih revolucija koje su uvele sekularnu državu kao jedan od temelja moderne. Po tome su pravoslavni fundamentalizam, islamizam i cionizam slični. Kad konačno padne sekularna država, pasti će i Zapad.
Nedavne pučističke aktivnosti Srpske pravoslavne crkve (SPC) pod pokroviteljstvom Rusije, u Crnoj Gori i BiH, šokiraju samo one koji pravoslavlje slabo poznaju ili podcjenjuju. Nije novost što se srpska crkva bavi politikom i što duhovno konzumira tu religijsko-nacionalističku kašu. Jer se uvijek bavila politikom, služila kultu države i skupa s vojskom branila državne interese, utvrđivala granice manastirima kao karaulama i sakralizirala državne mitove i kultove. Problem je u tome što ova organizacija iz resursa srpskog nacionalizma bira najgori materijal, a odbacuje bolje alternative kojih ima, jer nisu svi srpski intelektualci bili profila Dobrice i Amfilohija. Najbolje su i najpametnije, u službi prosvjećenja narodnog i zdravago razuma, naravno, bile zapadnjačke ideje, što sekularnije to progresivnije. Ali u kritičnim trenucima biraju se suprotnosti ideologiji zdravog razuma. I pred Drugi svjetski rat i pred sve balkanske, od onog prvog do onih iz 1990-ih, srpsko se pravoslavlje okretalo konzervativnom nacionalističkom svetosavlju i kosovskoj mitologiji rata. Svetac SPC-a Nikolaj Velimirović (kanoniziran 2003) pokušavao je uoči Drugog svjetskog rata skrenuti pozornost Adolfa Hitlera, i da je ovaj imao vremena slušati vladičine govore o analogijama između nacizma i svetosavlja, bio bi vjerojatno impresioniran.
Poslije Drugog vatikanskog Sabora, Tomislav Šagi-Bunić, jedan od najvećih teologa u hrvatskom katolicizmu, bio je oduševljeni zagovornik ekumenizma i kršćanskog jedinstva, ali i glasan kritičar etničkog nacionalizma, kako u vlastitoj crkvi tako i u drugim crkvama. „Čuvajte se ekstremnog etničkog nacionalizma, tako radikalnog hrvatskog nacionalizma poput ustaštva, ali i imitiranja srpskog svetosavlja“, govorio je Šagi-Bunić studentima teologije. Pojasnio je, a tako će pisati i u svojom esejima o religijskom nacionalizmu: „Svetosavlje je etnonacionalistička ideologija prije svega, nešto poput sekte ili kulta s kršćanskom liturgijskom formom, ali protukršćanskog sadržaja. Jer Bog izabire u svoje kraljevstvo dostojne pojedince kao pojedince prema onim kriterijima iz evanđelja po Mateju, a ne kolektive poput naroda i nacija“. Kritički su o srpskom svetosavlju kao paradigmatskom religijskom nacionalizmu pisali i neki drugi svjetski poznati kršćanski teolozi, poput protestanata Geralda Shenka i Michaela A. Sellsa.
Međutim, unatoč antisrpskoj mržnji, hrvatskoj je etno-klerikalnoj desnici bilo i ostalo privlačno srpsko svetosavlje u mnogočemu. Počevši od apoteoze države i etnosa. Uz to se provincijski tribalizam, klerikalizam i sektaštvo prodaju kao nacionalizam i kršćanstvo. I neki su ustaše razmatrali ideju osnivanja ne samo Hrvatske pravoslavne crkve nego i Hrvatskog državnog katolicizma, da se Katolička crkva podredi ustaškoj državi onako kako je Hitler u Njemačkoj podredio Luteransku. Ali Vatikan nije priznao NDH. Istovremeno, srpski kvislinzi Nedić i Ljotić nisu imali tih briga. Na lojalnost i suradnju klerikalne elite SPC mogli su računati. Pozivali su skupa s vladikama Srbe da se vrate Kosovu, tom srpskom Jeruzalemu, zagovarajući svetosavski nacionalizam koji ih, uvjereni su, čini bliskim njemačkim nacističkim pokroviteljima. Ovi, naravno, nisu bili oduševljeni sličnostima s inferiornim slavenskim rasama. Taj je nedićevsko-ljotićevski „svetosavski“ i „vidovdanski“ nacionalizam, pomiren i naknadno fuziran s četništvom, ali uz brisanje iz povijesti komunista i antifašista, oživio 1980-ih s poznatim posljedicama. Bilda mišiće i danas a hrvatska mu desnica opet ide na ruku brisanjem iz povijesti hrvatskih antifašista i rehabilitacijom hrvatskih fašista.
Političke litije su deja vu balkanskog političkog folklora u režiji pravoslavnog religijskog nacionalizma. Ulicama se valja „šizofrena rulja“, pisao je Krleža, vladike i arhimandriti „nabacuju se klevetom i invektivom“ na sve i svakoga, a od idola koje obožavaju najmilije im je zlatno tele iz bankovnih trezora. U Konkordatskoj krizi iz 1937, Srpska pravoslavna crkva litijama mijenja državnu politiku i pritišće državnu vlast. Isto čini i 80-ih po cijeloj predratnoj Jugoslaviji i kroz ratove devedesetih. Godine 2020. postavlja novu vladu u Crnoj Gori, a 2021. diktira Crnogorcima kakav im ima biti po velikosrpstvu politički korektan vjerski i nacionalni identitet. Ona ne diktira i ne dizajnira identitet samo Crnogorcima kao ogranku srpstva, nego to pokušava i svima ostalima, i hrvatskim i bosanskim Srbima, i Hrvatima i Bošnjacima i (sjevernim) Makedoncima, i kosovskim Albancima, a prethodno je Srbima iz Srbije nametnula srpstvo koje ih svađa s cijelim svijetom i vodi u izolaciju od zapadne civilizacije (koje se ipak ne želi odreći).
Dramatični televizijski izvještaji iz petoseptembarske operacije SPC-a u Crnoj Gori 2021, kojom je nametnula toj zemlji identitet koji pola nacije ne prihvaća, oživjeli su po regiji strah od ponavljanja devedesetih. Zabrinuta su lica televizijskih voditelja i analitičara u debatama. Hoće li idući klerikalno-nacionalistički desant koji planira srpska patrijaršija biti u našem sokaku, pitaju se na panelima. Dobar je to, ipak, posao bio, kupiti francuske ratne avione pa i za milijardu eura, misli se hrvatski predsjednik Zoran Milanović, izabran glasovima ljevice, danas miljenik hrvatske desnice.
Hrvatski liberalni katolici pitaju se da li su krivo procijenili novog srpskog patrijarha Porfirija. Pjevali su mu ode kad je ustoličen, te da je progresivan, ekumenizmu i crkvenim reformama sklon, tolerantan. Da je napose odan idealu katoličko-pravoslavnog dijaloga i pomirenja sestrinskih crkava kršćanskog Istoka i Zapada. Neki ga i dalje brane. Ufaju se i mole Bogu, evo sad će Porfirije sazvati verziju Drugog vatikanskog sabora srpskog pravoslavlja, hoće, samo što nije. A Porfirije im se poput idola hinduizma ukazuje u višestrukim božanskim osobama, zavodljivim, pomirljivim i destruktivnim. Napaćeni papa Franjo za to vrijeme tiho moli za pomirenje sestrinskih crkava. Dok mu klerikalni savjetnici realisti šapću na uho: „Vaša Svetosti, nismo imali primjedbi kad je SPC kanonizirala notorne antikatolike Nikolaja i Justina, a vi ih olako pustili da zaustave kanonizaciju Stepinca, koji je puno manji nacionalista od njih i koji bi se upisao i u Titovu KPJ da mu je to papa naredio u interesu univerzalne Crkve“.
I srpski liberali očajni su, gdje je onaj njihov idol, roker-patrijarh mirotvorac? Porfirije koji se činio poput Dositeja, Srbina kojem snaga izvire iz znanja i prosvjećenosti, iskočio je iz helikoptera na Cetinju u liku Crnog Gruje kome snaga leži u topuzu. Koje sad rock n’ roll napjeve sluša Porfirije? Helter skelter? Orkestar usamljenih srdaca fan kluba Patrijarha Porfirija izvodi „Help!“ i „Don’t let me down“. A kako tek mora da se smije i zabavlja promatrajući ovaj balkanski folklor iz svog holandskog protestantskog skloništa navodni Porfirijev uzor, Džoni Štulić. Pokazalo se da Porfirije s ovim balkanskim prorokom ima veze koliko i s onim palestinskim čiji simbol nosi. Idolu srpske države kojoj snaga leži u topuzu taj se klanja.
Hej Slaveni, još ste živi?! Demografija kaže, nećete još dugo. Pravoslavlje u slavenskim narodima danas tužno je i nesretno stvorenje. Od Balkana do Urala, narodi mu izumiru. Islam brojčano uskoro premašuje kršćanstvo. Ruski imperij dostigao je zenit pod ateističkom ideologijom, propao je i takvu snagu nikad više neće imati. Ni kulturni jaz između progresivnih zapadnjaka i konzervativaca slavofila koji se ne osjeća samo u Rusiji nego i drugdje pa i u Srbiji, nikad nije prevladan, napose ne u korist konzervativnih nacionalista i pravoslavnih fundamentalista. Ukrajina se priklonila Zapadu. Inherentno sklone sektaštvu, neke su pravoslavne crkve danas (u čemu, opet, kao i u većini ekstrema, prednjači Srpska crkva) sektaškije od primjerice Mormona, Jehovinih svjedoka i Scijentološke crkve, koje su sektaške ali i multietničke i globalno orijentirane. Međutim, u Srpskoj su crkvi čak i zeloti a posebno umjereni, svjesni rizika ekstremnog sektaštva i opasnosti izolacije. Kao i činjenice da izlaz nije samo kroz jačanje veza s Rusijom, Grčkom i pravoslavnima u svijetu, nego i kroz prihvaćanje zapadnog, bilo rimskog, bilo protestantskog ekumenizma. Ukazati će se stoga opet umiljata brada i ex-yu rokerski image patrijarha Porfirija. Ali papinsko apostolsko putovanje u Srbiju koje je nedavno opet nagovješteno, ne bi trebalo tek tako pokloniti. Vučićeva ga i Porfirijeva Srbija ne zaslužuju. Prekinuli su desantom na Crnu Goru i destabilizacijom BiH ne samo relativnu stabilnost u regiji, nego i do sada u povijesti najhrabriji dvogodišnji progres katoličko-pravoslavnog pomirenja. Papinu posjetu Srbiji kao i nastavak procesa pridruženja Evropskoj uniji treba uvjetovati, ako ne odmah priznajem odgovornosti Srbije za ratove i genocid iz 1990-ih, onda time da se ona odmah suzdrži od budućih helikopterskih desanta i pučističkih litija po takozvanom „srpskom svetu“. Općenito, da prestane maltretirati susjedne narode kao što već četrdeset godina čini.
